Η ιστορία του Αη-Στράτη

Ο γνωστός γεωγράφος της αρχαιότητας, Παυσανίας, υποστήριξε πως το νησί του Αγίου Ευστρατίου αναδύθηκε από τη θάλασσα την εποχή που καταποντίστηκε η Ομηρική Χρυσή, νησί που κατά πάσα πιθανότητα βρισκόταν κοντά στο ακρωτήριο Μέθωνες, στο βόρειο τμήμα της Λήμνου. Καθορίζει και το χρόνο των γεωλογικών μεταβολών, το 197 π.Χ. Επειδή, λοιπόν, επρόκειτο για ένα καινούργιο νησί στο βορειοανατολικό Αιγαίο, το είπαν "Νέα".
Οι ενδείξεις είναι λιγοστές, ωστόσο το νησί κατοικήθηκε στην προϊστορική περίοδο, καταπώς φαίνεται στους μυκηναϊκούς χρόνους. Αφθονότερα είναι τα λείψανα της ιστορικής περιόδου - κίονες, νομίσματα, θραύσματα αγγείων, γλυπτά. Λέγεται μάλιστα πως τον περασμένο αιώνα πουλήθηκε από τους ντόπιους σε ξένους ένα χρυσό αγαλματίδιο του Ποσειδώνα.
Στα ταραγμένα χρόνια της Εικονομαχίας, ο Όσιος Ευστράτιος ο θαυματουργός, διωκόμενος κατά πάσα πιθανότητα και μη αντέχοντας άλλο τη ναυτία, διέκοψε το ταξίδι του και αποβιβάστηκε στο νησί. Μοναδικοί κάτοικοι' του ένας βοσκός και ο γιος του. Βρήκε καταφύγιο σε μια σπηλιά που και σήμερα ονομάζεται "Αη · Στρατιού". Η πρόσβαση στο εσωτερικό της είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη μετά από τους σεισμούς του '68.
Δεν είναι βέβαιο ότι ο Άγιος έμεινε στο νησί ως το τέλος της ζωής του. Βέβαιο είναι όμως ότι οι ντόπιοι του απέδιδαν έναν παλιό τάφο που βρισκόταν στο νησί, του οποίου η ταφόπλακα ήταν εντοιχισμένη μέχρι τις αρχές του αιώνα μας στον ομώνυμο ναό. Λέγεται πάντως ότι η Κάρα του Αγίου φυλάσσεται σήμερα στη Μονή της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους.
Η Μονή της Μεγίστης Λαύρας κατείχε το μεγαλύτερο μέρος του νησιού ήδη από το 1021, έτος που ο Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος παραχώρησε το νησί στο Μοναστήρι. Χρησιμοποιήθηκε ως "Φροντιστήριον αγένειων μοναχών". Γεγονός πάντως είναι πως το νησί ήταν ακατοίκητο για μεγάλο χρονικό διάστημα κατά το 15ο και το 16ο αιώνα. Άραβες και Τούρκοι πειρατές συχνά το πατούσαν και οι κάτοικοι' του κρυβόταν στη σπηλιά που και σήμερα ονομάζεται "Καιαφύγι". Κάποια φορά όμως, θα' ταν αρχές του 15ου αιώνα, οι πειρατές εντόπισαν τη σπηλιά, παρακολουθώντας την άκρη από το "κουβάρι της γριάς". Το νησί ερημώθηκε.
Γύρω σία μέσα του 16ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στο νησί οι πρόγονοι των σημερινών κατοίκων. Λέγεται πως αρχικά προσορμίστηκαν προκειμένου να βρουν νερό. Επέλεξαν να εγκατασταθούν μόνιμα. Έχτισαν το χωριό τους εκεί όπου βρισκόταν μέχρι το σεισμό του 1968. Στα 1693 χτίστηκε μέσα στο κάστρο που μάλλον προϋπήρχε ο ναός των Πέντε Μαρτύρων · ένας εκ των οποίων και ο Άγιος Ευστράτιος ο θαυματουργός - μάλλον πάνω σε παλιότερα θεμέλια. Κατά τις μαρτυρίες περιηγητών οι τοιχογραφίες, με θέματα παρμένα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, ήταν εντυπωσιακές, ενδεικτικές της πνευματικής καλλιέργειας των δημιουργών τους. Στο ναό υπήρχε και η φορητή εικόνα του προστάτη Αγίου, που σώζεται μέχρι και σήμερα. Μέσα στο κάστρο λατρευόταν και η Παναγία η Καστρινή.
Για την εποχή που χτίστηκε το κάστρο τίποτα δε γνωρίζουμε - άλλωστε ο Άγιος Ευστράτιος ουδέποτε αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας. Σώζονται πάντως, εκτός από τα κατώτερα τμήματα του τείχους, η δεξαμενή ύδρευσης, καθώς και ένα όρυγμα στα ανατολικά. Οι ντόπιοι το απέδιδαν στους Γενοβέζους, όπως στους Γενοβέζους απέδιδαν και πηγάδι που υπήρχε κάπου κοντά στο σημερινό σχολείο - Της Χώρας το πηγάδι. Επρόκειτο για μια μνημειακή μάλλον κατασκευή με κιονοστοιχία γύρω γύρω και με γούρνα για το πότισμα των ζώων.
Ο παλιός οικισμός ήταν χτισμένος καθώς μπαίνει κανείς στο λιμάνι, στην αριστερή πλευρά του βράχου. Είχε πεντακόσια περίπου σπίτια, όλα διώροφα και τριώροφα, χαρακτηριστικά δείγματα της αρχιτεκτονικής του βορειοανατολικού Αιγαίου: Λιθόχτιοτα με χαγιάτια που στηριζόταν σε ξύλινα υποστυλώματα, αλλά και πολλά νεοκλασικά. Μεταξύ των τελευταίων και η Μαράσλειος · Αργοθέτειος Σχολή που λειτούργησε ως δημοτικό σχολείο την περίοδο 1912 -1968 και σήμερα αναπαλαιώνεται. Μετά το σεισμό του '68 ο παλιός οικισμός κρίθηκε ακατάλληλος για κατοίκηση και το χωριό μεταφέρθηκε στην πιο εύφορη γη του Αη - Στρατή.
Τριακόσιοι περίπου άνθρωποι ζουν μόνιμα στον Αη - Στρατή. Ασχολούνται κυρίως με την αλιεία αλλά και με την κτηνοτροφία και λιγότερο με τη γεωργία. Ένα μεγάλο μέρος της γης του νησιού εξακολουθεί να ανήκει στα Αγιορείτικα μοναστήρια, στις Μονές της Μεγίστης Λαύρας, του Διονύσου, του Καρακάλλου, που τη νοικιάζουν στους ντόπιους. Άλλοτε, από το 16ο αιώνα έως τις αρχές της δεκαετίας του '60, η οικονομία του νησιού στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στη συλλογή βελανιδιών.
Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να αναπτύσσεται ο τουρισμός. Οι όμορφες και καθαρές παραλίες είναι που προσελκύουν τους ξένους, χωρίς βεβαίως να υποτιμούν τα φρέσκα ψάρια και το εξαιρετικής ποιότητας τυρί. Καθώς δεν υπάρχουν αυτοκινητόδρομοι στο νησί η πρόσβαση στις περισσότερες παραλίες γίνεται με βάρκες: στον Άγιο Αντώνιο, στο Τραγάρι, στο Αιδαριό, στα Γουρνιά, στην Παναγία, στο Καλάμι...
Στο νησί υπάρχουν μικρές πανσιόν κι ενοικιαζόμενα, ταβέρνες και καφέ-μπαρ. Τακτική συγκοινωνία συνδέει το νησί με τη Λήμνο, την Καβάλα, τη Μυτιλήνη καθώς και με τη Ραφήνα.
Δυστυχώς παλαιότερα ο Άγιος Ευστράτιος ήταν γνωστός κυρίως ως τόπος εξορίας. Το 1928 έφθασαν οι πρώτοι κρατούμενοι, διωκόμενοι για πολιτικά αλλά και για ποινικά αδικήματα. Κατά την περίοδο 1936 -1948 ήταν γύρω στα τριακόσια άτομα όλοι τους πολιτικοί κρατούμενοι. Η ασιτία, οι ασθένειες, αλλά και οι συμπλοκές με Γερμανούς την περίοδο της Κατοχής τους αποδεκάτισαν. Επέζησαν εξήντα μονάχα, που τη νύχτα της 17ης Ιουνίου του 1943 δραπέτευσαν στη Χαλκιδική, παίρνοντας μαζί τους ως αιχμάλωτους και τους άνδρες της φρουράς τους. Την περίοδο 1948 - 63 έφτασαν τους 6.000. Δε ζούσαν πια στο χωριό, αλλά σε πλινθόκτιστες καλύβες και σκηνές, στις κοιλάδες των ποταμών Τενεδιώτη και Παραδείση. Ανάμεσα τους οι Βάρναλης, Ρίτσος, Θεοδωράκης, Καρούζος. Μάλιστα ο Μάνος Κατράκης ανέβασε και μια θεατρική παράσταση: τους "Πέρσες" του Αισχύλου.
Σήμερα ο Άγιος Ευστράτιος αποκτά μόνο φίλους και οι επισκέπτες εκφράζονται με τα καλύτερα λόγια για τις ομορφιές του νησιού.